De Man op de Dijk van Elvira Werkman
Het trieste lot van de akkervogels – Begijn Le Bleu
Het nieuwe boek van natuurjournalist Elvira Werkman gaat over de verloren gewaande Grauwe kiekendief. Totdat Ben Koks, ornitholoog en natuurbeschermer, in 1990 een nest in een Groningse akker ontdekte. Hij is de Man op de Dijk. Het vervolg leest als een verhaal dat verfilmd zou kunnen worden
De vondst van het nest in de Groningse Polder maakte iets los in de jonge enthousiasteling die Milieukunde studeerde in Leeuwarden. Hij zocht uit van wie de grond was, overlegde met de eigenaar en na goedkeuring beschermde hij het nest. Daarna volgde dertig jaar van onderzoek en natuurbescherming met alle belanghebbenden.
Het relaas van de Grauwe kiekendief dijt al snel uit naar Wit-Rusland, Denemarken, Engeland, Duitsland en Vlaanderen omdat Koks in 2005 de Stichting Grauwe kiekendief oprichtte, een werkgroep die nationaal en internationaal onderzoek doet rond deze vogelsoort. Daarvóór ontwikkelde Ben in toenemende mate een visie rond akkervogels, vogels van het uitgestrekte akkerland. Een voorbeeld van een maatregel die door hem is bedacht is de vogelakker, een akker met afwisselend stroken luzerne en stroken natuurbraak. Dat blijkt uitmuntend foerageergebied te zijn voor akkervogels.
Onder deze akkervogels rekenen we een grote diversiteit aan soorten: Patrijs, Veldleeuwerik, Geelgors, Huis- en Ringmus, Grauwe gors, Kwartel, Gele kwikstaart, maar ook Wilde en Kleine zwanen, Torenvalk en dus ook de Kiekendieven. Van de 450 vogelsoorten van Europa is een derde voor voedsel en nest aangewezen op boerenland.
De Grauwe kiekendief is ondertussen een symboolsoort geworden. Het is één van de drie soorten kiekendieven die in Nederland te zien zijn. In België is het een zeer schaarse broedvogel geworden met in 2018 het eerste succesvolle broedgeval sedert jaren. De Bruine kiekendief kent als broedvogel volgens de Vogelatlas van Nederland, een afname. De Blauwe kiekendief, afkomstig uit de taiga van Oost-Europa en Azië, is in de Lage Landen vooral te zien als wintergast.
Ben ik ontmoetten elkaar in een Belgische taverne waar hij opvalt door zijn reusachtige en energieke verschijning. Hij is op bezoek in de Leemstreek waar hij de Werkgroep Grauwe Gors en Plan Kiekendief met raad en daad bijstaat. In het boek beslaat de Belgische werking trouwens een heel hoofdstuk. Boeiende materie over een aantal idealisten die het verschil willen maken.
Na de eerste kop koffie zegt Koks zonder te verpinken: “Ik stop er mee.” Na bijna dertig jaar geeft hij de de fakkel van zijn Stichting door. “Ik heb het gevoel dat het, wat akkervogels betreft, haast kansloos is geworden in Nederland.” Door de rationalisatie en productiviteitsverhoging in de landbouw is er schade berokkent aan het landschap en de biodiversiteit. In België zie ik meer mogelijkheden omdat er door sommigen minder intensief aan landbouw wordt gedaan”. Onmiddellijk haalt Ben ook hét heikel punt aan van zijn werk en onderzoek: de eeuwigdurende zoektocht naar constructieve samenwerking tussen landbouwers, instituten, projectmanagers en ‘pseudo-onderzoekers’ om toch maar dat beetje meer biodiversiteit in het landschap terug te krijgen. Het loopt ook als een rode draad doorheen De Man op de Dijk dat gerust een spanningsveld kan genoemd worden. Terzelfdertijd zijn er ook lichtpunten aan de hemel. Sommige landbouwers geloven in natuurinclusieve landbouw en N.V. Oldambt, een producent van gedroogd groenvoer, draagt de behartiging van de Grauwe kiekendief en de werking hoog in het vaandel sinds de ontdekking van het eerste nest op hun grond. Hun landbouwmachines dragen trots stickers van de Stichting.
In De Man op de Dijk krijgen we ook het reisverslag te lezen van een gezenderde Kiekendief uit Flevoland . Gezenderde vogels leveren onontbeerlijke informatie op over trekroutes, voedselaanbod, slaapplaatsen, e.d. Vaak met risico van eigen leven reden de mensen van de werkgroep door Mali, Touareg, Burkina Faso en Senegal-Oost. “Wil je een vogel écht proberen te doorgronden, snappen waarom hij doet wat hij doet, zodat je doelgericht kunt beschermen, dan moet je kijken hoe hij zich jaarrond gedraagt en welke keuzes hij daarbij maakt”, aldus Koks. Een vogel doorgronden houdt ook braakballenonderzoek in. Deze onverteerde resten zitten bomvol informatie. “De muffe geur van een zompige, kakelverse braakbal van een Velduil… die is niet te versmaden.” Als je weet hoe het dieet van een vogel in elkaar zit, dan snap je meteen waarom hij niet overal voorkomt. In totaal zijn er 27. 000 prooien uit braakballen van Grauwe kiekendieven geplozen. Dat is een dieetonderzoek om u tegen te zeggen.
Ben Koks onderscheidt zich niet alleen kwa kennis en inzicht, maar heeft ook het talent om te onderhandelen. Hij leerde stelselmatig alle boeren kennen in de Dollardpolders, gelegen in de provincie Groningen, en ver daarbuiten. Hij kent ook de problemen waar ze mee te maken krijgen: “Boeren zijn een onderdeel geworden van een economisch systeem waar geen marge meer is om persoonlijke invulling te geven aan de landbouw. Aardappels worden al voor de komende vier jaar geteeld maar tegen een bodemprijs. En die kan je alleen maar behalen als je chemie gebruikt. Ze zitten gevangen in een systeem. Er zijn banken in Nederland die geen lening willen geven aan boeren die het anders willen doen. Dat past niet in het model van de bank. En dat is heel gek. Je wilt iets doen dat maatschappelijk relevant is maar de beloning wordt achterwege gehouden.”
Dat de natuur vaak het eerste slachtoffer is van deze manier van landbouw behoeft geen uitleg. De meest voorkomende kiekendief in Vlaanderen en Nederland is de Bruine kiekendief, een roofvogel bekend om zijn halsbrekende vliegkunsten en de prachtige prooioverdracht tijdens het broedseizoen waarbij het mannetje zijn prooi aan het vrouwtje doorgeeft in volle vlucht. Deze soort broedt in uitgestrekte moerassige rietvelden maar ook in cultuurlandschappen zoals graan-en koolzaadvelden. Maar, wederom, door intensivering in de landbouw, vindt deze akkervogel steeds moeilijker zijn weg naar goede nestlocaties. Bovendien ligt de broedperiode vaak middenin de maaitijd en worden jongen regelmatig door de maaibalk gedood.
Een ander voorbeeld is de Kievit, een akkervogel die vroeger broedde in het weiland maar de switch maakte naar akkerland. Ben Koks: ‘Hun aantallen zijn gekelderd door habitatverlies en predatie. De laatste jaren mogen we gerust van een dramatische evolutie spreken. Het beschermen van hun nest is één zaak, maar Kievitsjongen zijn nestvlieders. Vanaf ze uit het ei gekropen zijn moeten ze voedsel kunnen zoeken in een veilige omgeving. Maar als dat er niet is moeten ze verder op zoek, wat ze kwetsbaarder maakt voor predatoren als vossen of roofvogels’. Soms zijn de akkergewassen, zoals maïs, te hoog geworden waardoor de jongen letterlijk het noorden kwijt geraken en verhongeren. In Vlaanderen blijkt dezelfde ontwikkeling aan de orde. Natuurpunt Studie stelde een rapport op in opdracht van de provincie Vlaams-Brabant waaruit bleek dat amper 1 op 10 kievitnesten succesvol is. Er zijn m.a.w. te weinig nakomelingen om de populatie op peil te houden als dit tempo aangehouden wordt. Het zijn niet mis te verstane signalen dat het niet goed gaat met de vogels, maar ook niet met onze natuur.
De epiloog van het boek, Winnen van de Bierkaai, is geschreven door Ben zelf . Het is een persoonlijke analyse en afscheid van 30 jaar Stichting Grauwe kiekendief waar hij heen en weer werd geslingerd tussen hoop en wanhoop voor zijn open landschappen. Hij heeft het ook over het onverwacht heengaan van zijn dochter. Dat heeft zijn beslissing om met de Stichting te stoppen vanzelfsprekend versnelt, maar verbittering is er niet. Hij richt zijn pijlen nu op vogelonderzoek in Afrika. Als hij er tegen mij over vertelt verheft hij zijn stem en krijgt de passie weer de overhand. Het is ook dat wat Koks zo sterk maakt: die aanstekelijke geestdrift. Na de koffie rijden we samen naar Prosperpolder waar we tot ons kinderlijk enthousiasme twee vrouwtjes van een Blauwe kiekendief in het veld zien zeilen. “Volgens mij zitten hier Velduilen, dat kan niet anders” zegt hij wanneer hij de vegetatie van het gebied onder de loep neemt. Twee dagen later krijg ik melding van een waarneming van drie Velduilen in het gebied.
Met Man op de Dijk heeft Elvira Werkman een fascinerend verslag geschreven over de Grauwe kiekendief en de unieke natuurbeschermer die hem terugbracht naar Nederland.
Werkman Elvira, De Man op de Dijk, KNNV Uitgeverij.
Beluister podcast Fwiet! Fwiet! met auteur Elvira Werkman, natuurbeschermer Ben Koks en Wim Bovens, verantwoordelijke van Natuurwerkgroep De Kerkuil.